Белорусский фольклор

Белорусский фольклор

Змест:

1. Уводзіны……………………………………………2

2. Беларуская вусна-паэтычная творчасць……….3

3. Каляндарна-абрадавая паэзія……………………4

4. Замовы……………………………………………...5

5. Прыказкі і прымаўкі……………………………...6

6. Загадкі………………………………………………7

7. Казкі………………………………………………...7

8. Легенды і паданні…………………………………8

9. Анекдоты, жарты, гумарэскі…………………..10

10. Прыпеўкі………………………………………..10

11. Пазаабрадавыя песні…………………………..11

12. Балады…………………………………………...11

13. Народны тэатр………………………………….12

14. Заключэнне……………………………………..13

15. Прыклады……………………………………….14

16. Спіс літаратуры………………………………..18

Ёсць ў простай яго [селяніна] думцы, ў шчырай

наіўнай ноце яго песні, у яе прыродных танах якаясь

невядомая любасць, чароўная сіла, якая прымушае шыбка

біцца сэрца; захапляе, уракае, нават самой прастатой

цешыць.

Аляксандр Рыпінскі.

Уводзіны.

Яшчэ задоўга да таго, калі мастацкае слова было зафіксавана ў помніках

пісьменнасці, народ выяўляў свае настроі і думы ў песнях, казках, легендах

і паданнях, якія былі першымі праявамі яго мастацкай творчасці. Песні,

казкі, паданні на працягу многіх гадоў і стагоддзяў свайго бытавання

перадаваліся, станавіліся выдатнымі творамі мастацтва. Ў іх адлюстроўваліся

ўсе найважнейшыя асаблівасці народнага жыцця з самых далёкіх часоў:

барацьба чалавека з прыроднай стыхіяй, яго мары, меркаванні, любоў да

радзімы і нянавісць да ворагаў, глыбокі антымізм.

Многія фальклорныя творы ствараліся і бытавалі пры пэўных акалічнасцях –

у час свят, працы. Яны суправаджалі працоўную дзейнасць чалавека (працоўныя

песні), дапамагалі ў выхаванні дзяцей (песні-калыханкі, дзіцячыя песні,

загадкі, казкі), перадавалі новым пакаленням жыццёвы вопыт і мудрасць

(легенды, паданні, прымаўкі, прыказкі і інш.). Пашыраючыся і ў пазнейшы

час, фальклорныя творы ўплывалі нават на развіцце пісьмовай літаратуры.

Вусная паэзія народа заўсёды жывіла паэзію і літаратараў, і пісьменнікаў,

была невычэрпнай крыніцай ідэй, вобразаў, спосабаў мастацкага адлюстравання

жыцця беларускага народа.

Вусная народная творчасць – важнейшая частка духоўнай культуры народа –

надзвычай добра захавалася не толькі ў памяці беларусаў, але і ў актыўным

бытаванні, адыграла вялікую ролю ў нацыянальнай самасвядомасці, ў развіцці

літаратуры і мастацтва; яна плённа ўплывае і сёння на працэсы нацыянальнага

адраджэння. Тэрмін фальклор, які ўзнік у сярэдзіне XIX ст., у перакладзе

азначае народная мудрасць. Фальклор у яго вузкім, філалагічным значэнні –

адзін з відаў народнага мастацтва, які адлюстроўвае рэчаіснасць у вобразах,

створаных пры дапамозе паэтычных слоў. Фальклорны працэс заўсёды адбываецца

ў межах традыцыі, абапіраецца на папярэдні вопыт, выкарыстоўвае мастацкія

каштоўнасці, якія належаць усяму народу. Фальклор узнік раней, чым

пісьменнасць і, натуральна, бытаваў толькі ў вуснай перадачы. Або і са

з’яўленнем пісьменнасці доўгі час перадача з вуснаў у вусны таксама была

адзіным шляхам распаўсюджвання фальклору. Але народ знаёміўся не толькі з

песняй, казкай, прыказкай, прымаўкай, легендай, але і з узорамі лепшай

пісьмовай літаратуры. Калектыўнасць, вуснае бытаванне, варыянтнасць – рысы,

уласцівыя толькі фальклору і якімі ён прынцыпова адрозніваецца ад мастацкай

літаратуры. Фальклорныя творы адрозніваюцца ад твораў пісьмовай літаратуры

і некаторымі асаблівасцямі мастацкай формы. Гэта ў першую чаргу традыцыйная

паэтыка, выпрацаваная народам на працягу стагоддзяў. Традыцыйная народная

сімволіка, разнастайныя формы, пастаянныя эпітэты, метафары, параўнанні і

іншыя віды тропаў, асаблівасці кампазіцыі надаюць вуснай паэзіі спецыяльны

каларыт. Гэтыя мастацкія сродкі характэрны і для старадаўніх класічных форм

народнай творчасці, і для многіх твораў, што ўзнікаюць у наш час, хаця,

бясспрэчна, паэтыка сучаснага фальклору набывае і новыя рысы. Фальклор нясе

ідэі справядлівасці і сацыяльнай роўнасці, перадае адносіны народа да

важнейшых падзей, выказвае цікавасці працоўных. Творы адлюстроўвалі і

ўслаўлялі барацьбу супраць прыгнёту, супраць іншаземных захопнікаў. У

творчасці кожнага народа ёсць свае непаўторныя рысы, якія ўтвараюць

народную спецыфіку фальклора. Разам з тым многія творы, складзеныя рознымі

народамі, падобныя. Прычынамі такога падабенства з’яўляюцца агульнасць

законаў развіцця чалавечага мыслення, свядомасці людзей і мастацкай

творчасці, асабліва ў падобных умовах жыцця.

Беларуская вусна-паэтычная творчасць

Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць таксама мае шмат агульнага

з творчасцю іншых народаў свету і ў той жа час уносіць у сусветную

скарбніцу народнай паэзіі свой пэўны ўклад, канкрэтнае значэнне якога

становіцца відавочным пры разглядзе асноўных этапаў развіцця беларускага

фальклору і асобных яго жанраў.

Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць прадстаўлена амаль усімі

жанрамі: каляндарная і сямейна-абрадавая паэзія, казкі, паданні і легенды,

прыказкі і прымаўкі, загадкі, замовы, народны тэатр у розных яго відах,

сацыяльна-бытавая лірыка. Не было ў беларускім фальклоры такіх твораў, як

быльны або думы, спецыфічных для рускага і ўкраінскага фальклору. Але

беларускі народ таксама стварыў свой гераічны і гістарычны эпас, які хаця і

не набыў адзінай жанравай формы, аднак даволі поўна адлюстроўваў многія

гераічныя старанні нашага мінулага. Нацыянальны каларыт беларускаму

фальклору надаюць паэтычныя вобразы волатаў і асілкаў, асобныя мастацкія

сродкі, паэтычная мова. Фальклор з’явіўся першай паэтычнай школай многіх

выдатных пісьменнікаў. Творчасць В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Я.

Лучыны, А. Гурыновіча, М. Багдановіча, Я. Купалы, Я. Коласа і многіх іншых

вядомых беларускіх паэтаў і празаікаў непарыўна звязана з народнай паэзіяй

і па сутнасці выкарыстана з яе. І вось што гаварыў Я. Купала аб фальклоры:

“Кнігі абудзілі маю фантазію… Але больш за ўсё, я думаю, зрабілі на мяне

ўплыў беларускія народныя казкі, якія я чуў у маленстве… Не толькі

блізкасць да народа, з якім я падзяляў і гора, і радасць, але і народная

торчасць, з якой я знаёміўся, слухаючы ад блізкіх мне людзей казкі і інш.,

безумоўна рабіла на мяне свой уплыў у сэнсе развіцця фантазіі.”

Беларуская вусна-паэтычная творчасць глыбока і ўсебакова раскрывае веліч

мастацкага генія народа, прыгажосць яго маральнага аблічча, высакароднасць

ідэалаў, самаадданую барацьбу за іх ажыццяўленне. Разам з іншымі відамі

народнага і прафесійнага мастацтва яна з’яўляецца важнейшым духоўным

набытам нацыі, адным са сродкаў выхавання яе сама-свядомасці.

Падзяліць вусныя народныя творы па часе іх з’яўлення немагчыма, бо ў

адным і тым жа творы можна знайсці нешта ад розных часоў, сувязь самой

мінуўшчыны з цяперашнім жыццём. Таму лепш разглядаць паасобна віды вуснай

народнай творчасці.

Каляндарна-абрадавая паэзія

Каляндарна-абрадавая паэзія – від фальклору, які суправаджаў аграрныя

святы і працу земляроба на працягу гаспадарчага года. Вытокі каляндарна-

абрадавай паэзіі – у родавым грамадстве. У самым старажытным пласце

каляндарных абрадаў, павер’яў, песень ужо адбіўся культ Сонца. Не выпадкова

і найбольшыя земляробчыя ўрачастасці, святкаванні, у першую чаргу каляды,

купалле, прыпадалі на зімовае і летняе сонцастаянне. Назіранні старажытнага

чалавека над кругазваротам сонца, зменамі ў прыродзе, біялагічнымі цыкламі

раслін склаліся ў цэлую сістэму поглядаў, якія знайшлі выяўленне ў аграрна-

магічных абрадах, павер’ях, каляндарных прыкметах, прыказках, песнях.

Чалавек першабытнага грамадства імкнуўся разгадаць таямніцы прыроды,

паўплываць на іх дзеля захавання роду, каб забяспечыць аснову дабрабыту

сям’і – вырасціць і сабраць ураджай, захаваць статак, спадзяваўся дасягнуць

гэтага заклінаннем, магічным словам, абрадавым рытуалам. З развіццём

грамадства каляндарна-абрадавая паэзія шырока адлюстроўвала ў сабе

працоўную дзейнасць земляроба, маральна-этычныя ўяўленні народа, паэтычны

погляд на свет, прыроду, чалавека.

Паэзія беларускага земляробчага календара ўключае звыш 20-ці жанравых і

групавых песенных разнавіднасцей. Яна буйна развівалася, добра захавалася і

складае своеасаблівы феномен беларускай нацыянальнай паэтычна-песеннай

культуры. Цыклізацыя каляндарна-абрадавай паэзіі абумоўлена кругазваротам ў

прыродзе, чаргаваннем пор года. У паэзіі беларускага земляробчага календара

вылучаюцца чатыры вялікія цыклы: веснавы, летні, асенні, зімовы. Кожная

пара года, кожны сезонна-вытворчы перыяд мелі адпаведныя абра-ды, звычаі,

павер’і, песеннае суправаджэнне. Агульнай у іх была шырокая аграрная

аснова, мэтавая ўстаноўка, паасобныя матывы, што вынікалі з яе. Усе

каляндарныя абрадава-песенныя комплексы былі прасякнуты думкай аб будучыні

роду, сям’і, клопатам пра тое, каб у найспрыяльнейшы час засеяць ніву,

вырасціць і захаваць ад стыхій ураджай, зберагчы статак ад паморку і дзікіх

звяроў, у пару сабраць плён. Аднак толькі гэтай, галоўнай, функцыяй змест

каляндарна-абрадавай паэзіі не вычэрпваўся. Мела яна і гулліва-пацешлівае

прызначэнне, а таксама немалое эстэтычнае значэнне.

Зімовы перыяд у сялянскім каляндары меў падрыхтоўчы характар. Абрады і

песні зімовага цыкла былі накіраваны на тое, каб загадзя, наперад

паўплываць на будучы ўраджай, захаваць азімыя пасевы, рунь на палях.

Веснавыя абрады і песні павінны былі асвячаць сабою асабліва адказны

перыяд у жыцці старажытнага земляроба – пачатак палявых работ, час веснавых

усходаў, выгану жывёлы на пашу.

Летнія абрады і песні прызначаліся зберагчы збажыну ў пару даспявання,

паспрыяць паспяховаму збору ўраджаю.

Асенні перыяд земляробчага каляндара быў бедны на абрады. Звязаны з

уборкай яравых, выбаркай, апрацоўкай ільну, засяваннем азімых – заканчэннем

палявых работ, ён характарызаваўся дамінаваннем у песнях перадвясельных

матываў, развіццём у іх моцнага лірычнага пачатку.

Замовы.

Замовы (у народзе яшчэ называюць загаворамі, нагаворамі, шэптамі) – гэта

славесныя формулы, якім надавалася магічнае значэнне. Замовы – від народнай

творчасці, які ў сучасны момант у жывым бытаванні амаль не сустракаецца.

У мінулым замовы былі шырока распаўсюджаны ў быце і мелі чыста

ўтылітарнае значынне: з дапамогай слова, магічнага дзеяння ператварыць

жаданае ў рыальнасць, падобным выклікаць падобнае.

Нягледзячы на пашыранасць сярод сялянства, замовы больш за ўсё

знаходзіліся на ўзбраенні вузкай групы людзей – “прафесіяналаў”, так званых

шаптуноў, чараўнікоў, ведзьмароў, якія з мэтай замацавання ў насельніцтва

веры ў магічную сілу слова нярэдка выкарыстоўвалі рацыянальныя сродкі

народнай медыцыны, чым забяспечвалі больш устойлівае месца гэтаму віду

творчасці ў народзе.

Прынята дзяліць замовы на некалькі тыматычных груп:

1. Замовы, звязаныя з гаспадарчай дзейнасцю чалавека (паляванне,

рыбацтва, пчалярства, збор ягад, грыбоў, захаванне жывёлы, ураджаю);

2. Замовы супраць хвароб;

3. Замовы, звязаныя з сямейнымі адносінамі і прыватным бытам (сюды

адносяцца таксама прысушкі і адсушкі – любоўныя замовы);

4. Замовы, звязаныя з грамадскімі адносінамі і г.д.

Замовы каштоўныя тым, што ў іх знайшлі адлюстраванне асаблівасці

гаспадарчага, грамадскага і духоўнага жыцця чалавека. Яны з’яўляюцца

помнікамі мастацкага слова народа.

Прыказкі і прымаўкі.

У афарыстычнай творчасці беларускага народа прыказкі і прымаўкі

карыстаюцца найбольшай папулярнасцю. Яны ярка адлюстроўвалі багаты працоўны

і жыццёвы вопыт народа, яго мудрасць, псіхалогію і светапогляд, маральна

этнічныя і эстэтычныя ідэалы.

Прыказкі і прымаўкі ўзніклі яшчэ ў дакласавым грамадстве. У некаторых з

іх адбіліся язычніцкія ўяўленні пра сусвет, прыроду, чалавека, расліны,

жывёл. Кожная эпоха пакідае пасля сябе велізарныя пласты прыказак і

прымавак: у іх адлюстроўвалася жыццё ў часы прыгону, ва ўмовах жорсткай

капіталістычнай эксплуатацыі, раскрываюцца карэнныя змены ў жыцці і побыце

народа ў сучаснасці. Ў прыказках і прымаўках эпохі феадалізму выразна

адбілася тэма прыгоннага жыцця, паказана стаўленне народа да паноў і іх

падданых.

Прыказкі вучаць любіць свой край, Радзіму, яе герояў і ненавідзець

ворагаў. Трапна выказвае народ свае думкі пра шчасце, лёс і долю, дабро і

зло.

Увогуле, прыказкі і прымаўкі – гэта своеасаблівая энцыклапедыя жыцця

народа ў розныя гістарычныя эпохі.

Загадкі.

Загадка – кароткае паэтычна-вобразнае апісанне прадмета або з’явы, якое

даецца, як правіла, у форме пытання і адгадваецца па другарадных адзнаках,

па прыкметах падабенства.

Лічыцца, што галоўная функцыя загадкі – развіваць ў чалавека мастацка-

вобразнае мысленне, паэтычны погляд на рычаіснасць. У мінулым загадка

служыла сродкам выпрабавання разумовых здольнасцей, іншасказальная,

загадкавая форма з поспехам выкарыстоўвалася ў ваенных і пасольскіх

справах. Загадкі, песні-загадкі надзвачай шырока ўжываліся ў вясельных

абрадах, напрыклад, з мэтай “праверкі” разумовай сталасці жаніха.

Доўгімі зімовымі вечарамі моладзь і старэйшыя людзі, сабраўшыся ў якой-

небудзь хаце, арганізоўвалі займальныя спаборніцтвы загадачнікаў. Яна

пашырала кругагляд чалавека, развівала яго фантазію, кемлівасць,

назіральнасць, трэніравала памяць, прывучала да развагі, аналізу.

Цяпер гэты старажытны жанр страціў сваю сур’ёзную актыўна-грамадскую

функцыю і стаў сродкам забавы і пацехі – творчасцю дзяцей і для дзяцей.

Каштоўнасць традыцыйнай загадкі ў тым, што яна ў высокапаэтычнай форме

адлюстравала гаспадарчую і працоўную дзейнасць чалавека, яго жыццёвы вопыт,

быт, працу, фауну, флору, будову сусвету і да нашых дзён мае вялікае

эстэтычна-мастацкае значэнне для выхавання дзяцей.

Казкі.

Сярод апавядальных жанраў беларускай вуснапаэтычнай творчасці шырынёй

ахопу жыццёвых з’яў, глыбінёй абагульнення, яркасцю створаных вобразаў

вылучаюцца казкі. Тэрмін “казка” аб’ядноўвае розныя па форме і зместу

апавядальныя творы: пра жывёл і птушак, пра фантастычных пачвар і

непераможных асілкаў, пра кемлівага сялянскага сына Несцерку і ненажэрных

крывасмокаў-паноў, пра хітруна-злодзея і служкаў культу, пра мудрую

дзяўчыну і языкатую жонку і інш. Сярод розных, але ў асноўным блізкіх паміж

сабой азначэнняў казкі, якія прыводзяцца ў навуковай літаратуры, найбольш

прыдатным можна лічыць наступнае: казка – гэта мастацкае вуснае апавяданне

сацыяльна-бытавога, фантастычнага або авантурна-навелістычнага зместу, якое

адлюстроўвае рэчаіснасць пры дапамозе мастацкай выдумкі і заключае ў сабе

дыдактычна-павучальны сэнс.

Казкі ўзніклі ў глыбокай старажытнасці і заўсёды былі непарыўна звязаны

з шматгранным жыццём народа, яго барацьбой з сіламі прыроды, а ў класавым

грамадстве – за роўнасць, сацыяльную справядлівасць. Казкі як творы

сапраўднага мастацтва задавальнялі эстэтычныя запа-трабаванні народа і ў

той жа час былі важным сродкам пазнання навакольнага свету і абагульнення

працоўнага вопыту многіх пакаленняў, а таксама сродкам выхавання.

Класіфікацыя казак даволі ўмоўная. Звычайна іх падзяляюць на казкі аб

жывёлах, чарадзейныя, або міфічныя, і сацыяльна-бытавыя. Кожная з груп

беларускіх казак вылучаецца асаблівасцямі зместу, сістэмай вобразаў,

характэрнымі прыёмамі мастацкага адлюстравання рэчаіснасці. Усім ім

уласціва высокае паэтычнае майстэрства. Беларускія казкі маюць шмат

агульнага з казкамі іншых народаў, асабліва славян, але ў той жа час

узбагачаюць казачны эпас славянскіх народаў новымі сюжэтамі, ідэямі,

вобразамі.

Ў наш час казачная традыцыя паступова затухае, але многія казкі трывала

захоўваюцца ў народным рэпертуары і па-ранейшаму выконваюць значную ролю ў

выхаванні падрастаючага пакалення. У апошнія гады ў розных раёнах Беларусі

было запісана шмат гэтых твораў, у асноўным казкі пра жывёл і чарадзейныя,

якія карыстаюцца асаблівай увагай дзіцячай аўдыторыі. Былі выяўлены і

таленавітыя казачнікі, рыпертуар якіх вылучаецца багаццем і разнастайнасцю,

а майстэрства выканання прыцягвае шырокую аўдыторыю. Ад 20 да 30 твораў

расказалі К. Мельнікава, Ф. Вяргун, С. Ляўчэня. Як і ў мінулым, сярод

сучасных казачнікаў можна вылучыць два тыпы: імправізатараў, якія ў межах

традыцыі свабодна абыходзяцца з матэрыялам, і традыцыяналістаў, што строга

прытрымліваюцца вядомай сюжэтнай схемы і нават вядомага ім тэксту.

Легенды і паданні.

Да легенд звычайна адносяць трывала замацаваныя ў фальклорнай традыцыі

вусныя апавядальныя творы, ў аснове якіх ляжыць фантастычны вобраз або

ўяўленне, звязаныя з гісторыяй людзей або тлумачэннем розных прыродных і

грамадскіх з’яў. У больш вузкім разуменні, якога прытрымліваюцца некаторыя

даследчыкі, легендамі з’яўляюцца толькі творы на біблейскія сюжэты, г.зн.

апакрыфічныя творы.

Легенды – мастацкія творы, але даменантнай ў іх з’яўляецца не

эстэтычная, як ў казках, а пазнавальная функцыя.

Беларускія легенды разнастайныя па тэматыцы. У апублікаваных запісах

прадстаўлены легенды касмаганічныя, этнагенічныя, гістарычныя, апакрыфічныя

і інш. У іх адлюстраваны розныя ўяўленні народа, спробы растлумачыць

паходжанне сусвету і зямлі, чалавека і жывёл, сутнасць розных з’яў прыроды

і грамадскага жыцця. Часам у легендах адчуваецца рэлігійны ўплыў, але ў той

жа час многім легендам ўласцівы элементы стыхійнага матэрыялізму, у якіх

асуджаецца эксплуатацыя чалавека чалавекам, сацыяльная няроўнасць,

выказваюцца крытычныя адносіны да рэлігійнага вучэння.

У некаторых беларускіх легендах распрацоўваюцца розныя маральна-этычныя

праблемы, сцвярджаецца неабходнасць добрасумленных адносін да працы,

справядлівых і добразычлівых адносін паміж людзьмі, але часам гэтыя

станоўчыя ідэі атрымліваюць рэлігійную афарбоўку.

Нягледзячы на агульную тэндэнцыю затухання гэтага жанра, у часы Вялікай

Айчыннай вайны ўзніклі легенды пра мужных абаронцаў нашай Радзімы, пра

партызанскіх камандзіраў.

Па сваёй асноўнай функцыі – перадача выпрацаваных папярэднімі

пакаленнямі пэўных ведаў або ўяўленняў – да легенд набліжаюцца паданні. Але

калі легенды заўсёды фантастычныя па зместу і ў сувязі з гэтым маюць

адпаведную паэтыку, паданні даюць звесткі аб рэальных асобах і сапраўдных

падзеях, хаця, натуральна, пры перадачы з вуснаў у вусны аддаляюцца ад

першаасновы, жыццёвы матэрыял набывае ў іх паэтычную інтэрпрэтацыю.

Найбольш распаўсюджаныя ў беларускім фальклоры паданні гістарычныя і

тапанімічныя, многія з якіх маюць гістарычную афарбоўку. З вуснаў у вусны

перадаваліся паданні аб асілках, якія нібыта некалі жылі на тэрыторыі

сучаснай Беларусі і пакінулі пасля сябе старажытныя гарадзішчы ды

велізарныя камяні з адбіткамі сваіх пальцаў ці рук. Тэма многіх паданняў –

барацьба беларускага народа с іншаземнымі захопнікамі. Яны маляўніча

апавядаюць аб адзінаборстве рускага воіна з татарскім, пра перамогу над

шведамі, пра Айчынную вайну 1812 г. Адначасова ў гэтых творах адлюстраваны

цяжкія пакуты, якія прыносілі войны народу, з гневам і болем апавядаецца аб

рабунках і здзеках, што чынілі захопнікі на беларускай зямлі. Вядомы

таксама шматлікія паданні аб заснавані розных населеных пунктаў, паданні аб

рэках, азёрах, урочышчах і нават асобных збудаваннях. Такія паданні таксама

дапамагаюць глыбей пазнаць мінулае, перадаюць адносіны народа да розных

падзей, яго ўяўленні аб гісторыі роднага краю і любоў да сваёй зямлі.

Анекдоты, жарты, гумарэскі.

Празаічныя жанры малой формы – анекдоты, жарты і гумарэскі – узніклі

амаль адначасова з сацыяльна-бытавымі казкамі, развіваліся ў цеснай сувязі

з імі, актыўна бытуюць і ў наш час.

Пад анекдотам да палавіны 19 ст. разумелі кароткае камічнае апавяданне

пра смешны выпадак з жыцця вядомага гістарычнага дзеяча. Пазней анекдотамі

сталі называць невялікае вуснае аднаэпізоднае апавяданне пра незвычайную,

смешную падзею, сітуацыю, рысу характару чалавека ці ўчынак з неспадзявана

камічнай развязкай. Блізкім да анекдота з’яўляецца жарт, у аснове якога

таксама апавяданне пра смешнае здарэнне, дасціпная насмешка. У параўнанні з

анекдотам, які выстаўляе на смех і сацыяльна-палітычныя з’явы, жарт

звычайна незласліва высмейвае бытавыя здарэнні, паасобныя малаістотныя, але

смешныя рысы і якасці людзей, іх дзіўныя ўчынкі. Як і для анекдота, для

жарта характэрна аднаэпізоднасць, нечаканасць выніку. Найбольш папулярная

форма жарта дыялагічная. Праз кароткі дасціпны дыялог выяўляецца асноўны

ідэйны сэнс твора, накіраванасць насмешкі.

Добразычлівым характарам смеху вызначаецца і гумарэска, або досціп –

таксама невялікі апавядальны твор, у якім трапна высмейваюцца прыватныя

з’явы, паводзіны людзей. Для гумарэскі не абавязковыя нечаканы камічны

вынік, аднаэпізоднасць. Жанравыя межы паміж анекдотам, жартам, гумарэскай

невыразныя і нярэдка творы гэтых жанраў у зборніках змешваюцца.

Прыпеўкі.

Прыпеўка – невялікая лірычная песенька, якая складаецца з чатырох радкоў

і выконваецца на які-небудзь сталы матыў. Вядомы і іншыя назвы гэтага

жанру: вытанкі, скакушкі, брандушкі, выдрыганцы і інш. Тэрмін “прыпеўка”

запазычаны з рускай навуковай тырміналогіі і ў першыню ў навуковую

беларускую літаратуру ўведзены В. Астаповічам.

Вытокі жанру ў танцавальных прыпеўках, а таксама ў прыпеўках вясельных і

дударскіх. У прыпеўках адлюстраваны многія бакі жыцця сялянства. Аднак

асноўная тэма гэтага жанру – любоў. У прыпеўках прыкметнае месца займае

грамадска-палітычная тыма.

Сярод фальклорных жанраў, якія адлюстроўваюць сучаснасць, адно з першых

месц належыць прыпеўцы.

Першыя публікацыі беларускіх прыпевак адносяцца да 40-х гг. XIX ст.

Пазаабрадавыя песні.

Пазаабрадавыя песні, як відаць з самой назвы, - гэта песні, якія

выконваюцца незалежна ад абрада ці календара, у любы час і ў розных

канкрэтных жыццёвых абставінах. У народзе пра гэтыя песні гавораць, што яны

спяваюцца “абы калі”, “калі давядзецца”, “калі надумаешся”, “хоць дзе”,

“дзе можна” і інш. Спяваюць іх у час адпачынку і на рабоце, дома і ў полі,

“на міру” і сам-насам. Песні гэтыя не звязаны ні з гульнямі, ні з

дзеяннямі.

Мелодыя ў пазаабрадавай песні замацавана непасрэдна за адным тэкстам

(рэдка адзін тэкст выконваецца на некалькі мелодый), тады як у каляндарна-

абрадавай паэзіі на адзін і той жа напеў (асабліва ў вясельнай

песнятворчасці) спяваецца многа тэкстаў.

Пазаабрадавыя песні ў адрозненне ад каляндарна-абрадавых характарызуюцца

большай актыўнасцю, што дало ім магчымасць шырока адлюстроўваць самыя

розныя бакі побыту народа.

Пазаабрадавыя песні часта называюць проста лірычнымі, бо лірычны пачатак

(а ён уласцівы таксама каляндарна-земляробчым і сямейна-абрадавым песням)

з’яўляеццы дамінуючым. Гэта песні пра асабістыя пачуцці і перажыванні

чалавека, пра яго адносіны да акаляючай рэчаіснасці.

Сіла ўздзеяння пазаабрадавай лірычнай песні ў тым, што яна перадае

пачуцці і перажыванні, сугучныя, блізкія, зразумелыя многім людзям,

вылучаецца глыбінёй, багаццем і разнастайнасцю чалавечых эмоцый. Тут

радасць і гора, любоў і нянавісць, весялосць і смутак чалавека. У гэтых

песнях выяўляюцца лепшыя рысы нацыянальнага характару беларусаў: смеласць,

адвага, праўдзівасць, працавітасць, гасціннасць, гуманізм, чуласць,

сціпласць, імкненне да свабоды і нянавісць да прыгнятальнікаў. У іх знайшла

адлюстраванне народная мараль, светапогляд працоўных. Пазаабрадавая

песенная лірыка дае шырокую карціну жыцця народа, яго сямейна-бытавых і

сацыяльна-грамадскіх адносін, таму не выпадкова яе называюць энцыклапедыяй

жыцця народа.

Балады.

У народнай пазаабрадавай песеннай творчасці асобную групу складаюць

балады – ліра-эпічныя творы. Тэрмін “балада” ў народзе невядомы. Спевакі іх

называюць доўгімі або жалоснымі песнямі. У навуковы ў жытак гэты тэрмін быў

уведзены ў XIX ст. Збіральнікі і даследчыкі беларускай вуснапаэтычнай

творчасці называлі балады думамі або думкамі.

Балады – творы драматычнага зместу, напоўненыя высокім эмацыянальным

пачуццём. Тэма іх – сямейнае або асабістае жыццё чалавека, незвычайныя,

трагічныя здарэнні. Як і многія іншыя фальклорныя жанры, балада ўзыходзіць

да глыбокай старажытнасці і прайшла складаны эвалюцыйны шлях станаўлення.

Паводле распрацаванай беларускімі фалькларыстамі класіфікацыі, балады

дзеляцца на пяць асноўных груп:

1. Песні з міфалагічнымі матывамі, у якіх тлумачыцца паходжанне раслін,

жывёл, каменняў, апавядаецца пра пераўтварэнне чалавека ў расліну,

жывёлу, птушку, камень і г. д.;

2. Песні казачнага і легендарнага зместу, у якіх побач з рэальнымі

героямі дзейнічаюць персанажы, тыповыя больш да фантастычных казак і

легенд;

3. Песні-загадкі, у якіх героі загадваюць, на першы погляд,

неверагодныя, невырашальныя загадкі;

4. Песні гульнёва-падарожнага складу, якія характарызуюц-ца

своеасаблівай кампазіцыяй – “паўтарэнне з нарастан-нем” і пэўнай

умоўнасцю зместу;

5. Песні навелістычнага зместу, у якіх апавядаецца пра неверагодныя

падзеі, пераважна драматычнага ці трагічнага характару ў асабістым

жыцці людзей. У іх адсутнічае фантастыка. Асноўная тэма – нешчаслівае

каханне, здрада, сямейныя канфлікты і інш.

Народны тэатр.

Народны тэатр – адметная з’ява ў традыцыйнай духоўнай культуры

беларусаў. Яго вытокі – у глыбокай старажытнасці, звязаны ён з першымі

спробамі чалавека да пераўвасаблення. У аснове народнага тэатра, як і ва

ўсёй вуснапаэтычнай творчасці, ляжыць працоўная дзейнасць чалавека.

Народны тэатр адыграў вялікую ролю ў гісторыі культуры беларускага

народа, бо з’явіўся папярэднікам прафесійнага тэатральнага мастацтва.

Гісторыкі народнага тэатра вылучаюць тры асноўныя складаемыя: абрадавыя

ігрышчы, народныя драматычныя гульні і ўласна народную драму.

Асобае месца ў гісторыі народнага тэатральнага мастацтва займае батлейка

– тэатр лялек, вядомы на Беларусі з XVI ст. Зараз у жывым бытаванні

сустракаецца рэдка.

Заключэнне.

Беларуская вуснапаэтычная творчасць – важная частка духоўнай культуры

нашага народа. Здаўна служыць яна магутным сродкам вобразнага пазнання

жыцця, праўдзіва адлюстроўвае думкі, і мкненні і спадзяванні народных мас,

садзейнічае выхаванню іх эстэтычных густаў і ідэалаў. На працягу многіх

стагоддзяў вуснапаэтычная творчасць была амаль адзінай формай выражэння

духоўнага жыцця людзей: яна з’яўлялася і з’яўляецца неад’емнай часткай

культурнай спадчыны народа, яна спадарожнічае чалавеку на працягу ўсяго яго

жыцця.

Фальклор – няспынная творчасць народа, якая бытуе ў вуснай перадачы

людзей з пакалення ў пакаленне.

Народна-паэтычная творчасць і сёння адыгрывае важную ролю ў духоўным

жыцці людзей, у фарміраванні іх эстэтычна-мастацкіх густаў, ідэалаў і

светапогляду.

Прыклады.

Каляндарна-абрадавая паэзія:

Зімовыя песні:

Да ішлі, ехалі калядкі…

Да ішлі, ехалі калядкі

У маляваных санёчках,

У кужэльных сарочках.

А санёчкі паламаліся,

А сарочкі памараліся.

Прыехала каляда на белым кані…

Прыехала каляда на белым кані.

Яе конічак – ясен месячык,

Яе дужачка – ясна зорачка,

Яе пужачка – ясна звёздачка,

Яе вазочак з тоўстага лядку,

Яе кажушок з белага сняжку.

Веснавыя песні:

Прыдзі, прыдзі, вясна…

Прыдзі, прыдзі, вясна,

Прыдзі, прыдзі, красна

К нам у таночак.

Прынясі нам збожжа,

Прынясі нам красак,

Каб нам звіць вяночак.

Едзіць вясна, едзіць

На залатым кані

У зялёным саяні,

На сасе седзячы,

Сыру зямлю аручы,

Пправай рукой сеючы,

А смыком скародзячы.

Вязець, вязець вясна,

Вязець, вязець красна

Ясныя дзянёчкі,

Частыя дажджочкі,

Зялёныя травы,

Красныя цвяточкі

Нам на вяночкі.

Ой, вясна мая вясёлая…

Ой, вясна мая вясёлая,

Развесяліла ўсе горачкі,

Усе горачкі, усе горачкі-даліначкі,

Даліначкі, дзе парабачкі збіраліся,

Збіраліся, на мёд-гарэлачку складаліся,

Складаліся, аб помсце пану змаўляліся.

Летнія песні:

У полі жыта палавее…

У полі жыта палавее,

У багатага душа млее,

Што ў засеку жыта тлее.

А ў беднага радуецца,

А ў беднага радуецца,

Што новы хлеб гатуецца,

Што з багатым зраўнуецца.

Выйшла маці жыта жаці…

Выйшла маці жыта жаці,

Стала сярпы перакладаці.

Няма сярпа залатога –

Жанца маладога.

Вышла свякроў жыта жаці,

Стала сярпы раскладаці.

Прыбыў сярпок залаценькі –

Жанец маладзенькі.

Восеньскія песні:

Ой, восень мая…

Ой, восень мая,

Восень сцюдзёная,

Чаго ты рана захаладала.

Я й не раненька,

Я й не позненька, -

Калі мая пара прышла:

Лісточак апаў, зямельку ўслаў,

Вось мая і пара прышла.

Рэчкі сталі, пазамярзалі,

Во мая й другая пара.

Ай, восень, восень, макрота…

Ай, восень, восень, макрота(,

Дзецюкам жаніцца ахота,

Дзевачкам ісці няволя,

Заняволіла субота

Усё й татулькава работа.

Замовы:

Замова паляўнічага

Вадзіца царыца, усяму свету памачніца. Як ты змываеш сырое карэнне,

шэрае і белае каменне, так і змый і маю ружы-ну-ружніцу і булат-жалеза. Як

страляе з неба Міхаіл-архангел громам і малянняй і вострай стралой і як

ніхто не можа ўняць ні грома, ні маланні, ні вострай стралы, так ніхто не

можа ўняць і мяне, раба божага, стральца, і маю ружыну-ружніцу і булат-

жалеза. А над маёй ружынай-ружніцай і булата-жалезам няма спаругання на

векі вякоў.

Замова ад злога духа

На сінім моры камень, на тым камні дуб, на тым дубе тры-дзевяць какатоў,

на тых какатах трыдзевяць гняздоў, на тых гнёздах трыдзевяць сарок,

трыдзевяць урок – ад жаночча, ад дзявочча, ад хлапечча, ад мужчынска – русы

волас, чорны волас, рыжы волас, белы волас. Святыя святочкі, хадзіце ка мне

на помач; я з славамі, бог з духамі; як стала, так перастала.

Прыказкі і прымаўкі:

Колас добра не спее, калі сонца добра не грэе.

Шмат снегу – шмат хлеба.

З агнём не жартуё і вадзе не вер.

Воўка ногі кормяць

Цалаваў каршун курачку да апошняга пёрушка.

Што ў лесе родзіцца, у хаце знадобіцца.

З голага куста і ягада пуста.

Якая зіма, такое лета.

Пакланіся кусту, дык ён дасць хлеба лусту.

Без сахі і бараны сам цар хлеба не есць.

Паміраць збірайся, а жыта сей.

На сваём сметніку і певень гаспадар.

Загадкі:

Без кораня, а расце. (Камень)

Без ног бяжыць, без воч глядзіць. (Вада)

Лата на лаце, ніткі не знаці. (Капуста)

Цераз мяжу брат брата не бачаць. (Вочы)

Рота няма, а зубы маюцца. (Граблі)

Гарбаты дзядок усё поле аббегаў. (Серп)

Вісіць сіта, не рукамі звіта. (Павуцінне)

Легенды і паданні:

Пра скарб

Там, дзе ад шляху пашла паваратка на Зялёную Параслю, у правую руку, як

ісці ад Рэчыцы к Хвайнікам, у калодзезі е вя-лікі браварны казан, поўны

грошай, накрыты млінавым каменем. Сколькі раз людзі хацелі выкапаць тыя

грошы, да як толькі дакапаюцца да таго каменя, каторым пакрыты кацёл, так

зараз з Рэчыцы і ляцяць казакі з голымі шаблямі. Людзі паўцякаюць, то і

казакі шчэзнуць, а далей і месца зараўняецца, як бы нічога ніколі.

Анекдоты:

Даведаўся

Зайшоў селянін да пана, а той якраз паеў і парожнюю міску перавярнуў.

Селянін і пытае:

- Пане, а чаму вы як паелі, то перавярнулі міску?

- Гэта значыць, што я наеўся.

- Вось яно што! А я ўсё думаў, было, чаго гэта мая свіння, як толькі

паесць, дык і пераверне карыта.

Чым частавалі пана

Аднаго разу прыехаў у вёску пан дань сабіраць. Сабраў многа і адправіўся

дамоў са сваімі праслугамі. Але вось пану захацелася піць, і ён сказаў

хлопчыку Міхаську, каб той прынёс квасу. Міхаська хуценька збегаў дамоў і ў

гліняным чарапку прынёс квасу.

Пан выпіў, хваліць, што смачны, ды пытаецца:

- А ў вас яшчэ многа такога квасу?

- Вой многа. Учора ў квас уваліўся пацук, дык мама лазіла даставаць, то

было яшчэ па пуп.

Тут пан як раззлуецца, як топне нагою ды як шпурне чарапок, той і

разбіўся. А Міхаська як заплача: “А, дзядзечка, што ж вы зрабілі, куды ж я

буду ноччу…”

Прыпеўкі:

А скрыпачка, далі бог,

Не жалей жа маіх ног!

Мае ножкі не баляць,

Яны хочуць пагуляць.

Эх, колькі ж нас –

Адна жменечка!

Пагуляем жа

Харашэнечка.

Танцавала рыба з ракам,

А пятрушка з пастарнакам,

А цыбуля з часнаком.

Красна дзеўка з дзецюком.

Рада, рада была баба,

Што дзед утапіўся.

Ліха ж яму нагадзіла –

За куст ухапіўся.

Спіс літаратуры:

1. Э. Дубянецкі «Таямніцы народнай душы»;

2. У. Караткевіч «Зямля пад белымі крыламі»;

3. М. Ларчанка «Беларуская народна-паэтычная творчасць»;

4. К. Кабашнікаў «Беларускі фальклор».

( Кожны радок паўтараецца двойчы.